Фото: egemen.kz
25 қазан — Республика күні. Қазақстанның мемлекеттік тарихындағы ең маңызды кезеңдердің бірімен тығыз байланысты. Бұл күн — ел егемендігінің іргетасы қаланған, тәуелсіздікке жол ашқан тарихи белес. Осы орайда Ult.kz Республика күні туралы тарихи анықтама ұсынады.
Егемендік декларациясы — жаңа дәуірдің бастауы
1990 жылы 25 қазанда Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының Мемлекеттік егемендігі туралы декларациясы қабылданды. Бұл құжат сол кездегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің сессиясында қабылданып, халқымыздың ғасырлар бойғы арманын жүзеге асыру жолындағы алғашқы саяси-құқықтық қадам болды.
Декларацияда Қазақстанның өз аумағына, табиғи ресурстарына, ішкі және сыртқы саясатына толық тәуелсіз билік ету құқығы жарияланды. Ол кезеңде Кеңес Одағы әлі өмір сүріп тұрғанымен, Қазақ елі дербес шешім қабылдауға, өз тағдырын өзі айқындауға бағыт алды. Бұл — болашақ тәуелсіз Қазақстан Республикасының іргетасы еді.
Тарихи маңызы
Егемендік декларациясы — Тәуелсіздік декларациясының алғышарты. Ол елдің саяси жүйесінде, экономикалық дербестігінде, мәдени жаңғыруында жаңа парақ ашты.
1991 жылғы 16 желтоқсандағы Тәуелсіздік туралы Конституциялық заң дәл осы 1990 жылғы құжаттың логикалық жалғасы ретінде қабылданды.
Сондықтан 25 қазан еліміздің тәуелсіздік жолындағы алғашқы ресми қадамының күні, ұлттық сана мен рухтың ояну кезеңі. Бұл күн — мемлекеттілікке бастар тарихи көпір іспетті.
Республика күні мерекесі қалай қалыптасты?
1995 жылға дейін 25 қазан Республика күні ретінде ресми түрде аталып өтіліп келді. Алайда кейін бұл мереке күнтізбеден түсіп қалды.
Тек 2022 жылы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен Республика күні қайтадан ұлттық мереке мәртебесін алды.
Құжаттың тарихи мәні
Декларацияда алғаш рет:
Қазақ КСР аумағы бөлінбейтін және қол сұғылмайтын мемлекеттік территория деп жарияланды;
Қазақстан өзінің табиғи ресурстарына иелік ету құқығын өз қолына алды;
Республика аумағында КСРО заңдарынан жоғары тұратын өз заңдарының үстемдігі бекітілді;
Азаматтық, мемлекеттік тіл, қарулы күш құру, сыртқы саясат жүргізу сынды егеменді белгілер анықталды.
Қатысқан және тарихи рөл атқарған тұлғалар
Жоғарғы Кеңестің жетекшілері мен депутаттар:
Серікболсын Әбділдин – сол кездегі Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің төрағасы. Ол Декларацияның қабылдануына басшылық жасап, тарихи сессияны жүргізді. Кейінірек бұл күнді «Қазақ мемлекеттілігінің жаңа дәуірі басталған сәт» деп атаған.
Нұрсұлтан Назарбаев – сол кездегі Қазақ КСР Президенті (1990 жылғы сәуірден бастап). Ол Егемендік декларациясын қабылдауды елдің саяси және экономикалық дербестігін бекітетін шешім ретінде қолдап, негізгі бағытты ұсынды.
Олжас Сүлейменов, Мұхтар Шаханов, Салық Зиманов, Өмірбек Жолдасбеков, Сергей Терещенко, Мырзатай Жолдасбеков, Әбдімәжит Қанапин, Болатхан Тайжан, Мырзабек Дүйсенов, Марат Оспанов, Ерік Асанбаев, Ғарифолла Есім, Әмірхан Мұқанов сынды көрнекті қоғам қайраткерлері мен депутаттар декларацияның жобасын талқылауға қатысып, өз пікірлерін білдірді.
Төлеутай Сүлейменов (кейінгі жылдары сыртқы істер министрі болған) сол сессияда егемендікке қатысты халықаралық құқықтық мәселелер жөнінде маңызды пікір айтты.
Саяси ахуал мен тарихи фон
1990 жылы Кеңес Одағы ыдырау алдында тұрды.
Балтық елдері мен Ресей Федерациясы өз егемендігін жариялаған болатын.
Осы тұста Қазақстан да елдік дербестікке қадам жасап, өзінің табиғи, экономикалық, саяси құқықтарын одақтан тәуелсіз реттеуді ұйғарды.
Декларация қабылданған сәт — залда ұзақ талқылау мен қызу пікірталастың нәтижесі болды. Кейбір депутаттар бұл шешімнің батыл екенін, бірақ уақыт талабынан туған қажеттілік екенін атап өтті.
1990 жылғы 25 қазан күні кешке қарай, дауыс беру нәтижесінде «Қазақ КСР-інің мемлекеттік егемендігі туралы Декларация» көпшілік дауыспен қабылданды.
Сол сәттен бастап Қазақстан өз заңдарын дербес қабылдауға, экономикалық саясатты өз бетінше жүргізуге құқық алды.
